فلج مغزی (CP) بر اثر یک صدمه به مغز نابالغ رخ می‌دهد که در حرکت و حالت قرارگیری بدن اختلال وارد می‌کند. این عارضه می‌تواند قبل از تولد یا هنگام زایمان یا در دو سال اول زندگی کودک رخ دهد.
کودکان و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی، با مشکلاتی در حرکت، کنترل و هماهنگی عضلات خود مواجه می‌شوند. برخی از افراد مبتلا به فلج مغزی همچنین دارای ناتوانی ذهنی، تشنج و مشکل در بینایی یا شنوایی هستند. پزشکان می‌توانند این علائم را با روش‌های درمانی، داروها و جراحی کاهش دهند.
چه عواملی باعث فلج مغزی می‌شود؟
CP یا فلج مغزی ناشی از آسیب به مغز در حال رشد است. این آسیب می‌تواند در رحم مادر، هنگام تولد یا در دو سال اول زندگی، برای کودک اتفاق بیفتد. در بسیاری از موارد، پزشکان نمی‌دانند که چه عواملی باعث این آسیب مغزی شده است.
عوامل متعددی می‌توانند درخطر ابتلا به فلج مغزی کودک تأثیرگذار باشند. نوزادانی که زودتر از موعد (قبل از هفته 37 ام بارداری) یا با وزن کم به دنیا می‌آیند، بیشتر در معرض خطر این نوع آسیب قرار دارند. آسیب مغزی که منجر به فلج مغزی می‌شود ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- مشکلاتی در هنگام تولد: تعداد کمی از نوزادان مبتلا به فلج مغزی، به دلیل آسیب‌دیدگی در هنگام تولد دچار این بیماری می‌شوند. چندین عارضه در هنگام زایمان می‌تواند مانع اکسیژن‌رسانی به نوزاد شود که این امر می‌تواند منجر به فلج مغزی شود.
- عفونت: عفونت در دوران بارداری، مانند توکسوپلاسموز یا سرخچه (سرخک آلمانی)، می‌تواند باعث آسیب مغزی شود و منجر به فلج مغزی شود. بیماری‌هایی مانند مننژیت و آنسفالیت در دو سال اول زندگی نیز می‌توانند منجر به فلج مغزی شوند.
- صدمه یا بیماری: نوزادی که در طی دو سال اول از ناحیه سر صدمه ببیند یا سکته مغزی کند، ممکن است دچار فلج مغزی شود. نوزادانی که به بیماری سلول داسی شکل، اختلالات لخته شدن خون یا بیماری‌های قلبی مبتلا هستند، احتمال بیشتری برای ابتلا به فلج مغزی دارند.
- زردی در نوزادان: زردی شدید در نوزادان، در صورتی که بدون درمان بماند، می‌تواند باعث آسیب مغزی در آن‌ها شود. زردی باعث زردی پوست و قسمت سفیدی چشم می‌شود. هنگامی که یک مادر باردار دچار کمبود پروتئین خون (فاکتور Rh) می‌باشد و کودک وی این پروتئین را دارد، زردی شدید و عوارض دیگری می‌تواند رخ دهد.
علائم فلج مغزی چیست؟
فلج مغزی تأثیرات متفاوتی روی هر کسی می‌گذارد و علائم آن از خفیف تا شدید است. برخی از افراد مبتلا به فلج مغزی، ضعف خفیف در یک دست یا پا دارند. برخی دیگر از افراد مبتلا به فلج مغزی، معلولیت شدید دارند که حرف زدن، راه رفتن یا انجام کارهای روزمره را برای آن‌ها دشوار می‌کند.
علائم فلج مغزی می‌تواند در بدو تولد یا در اولین سال‌های زندگی کودک ظاهر شود. علائم بسته به نوع و شدت فلج مغزی، متفاوت است. این علائم عبارتند از:
- تأخیر در رشد: نوزادان مبتلا به فلج مغزی اغلب در رسیدن به نقاط عطف رشدی خود مانند نشستن، غلت زدن، سینه خیز رفتن یا راه رفتن تأخیر دارند. کودکان مبتلا به فلج مغزی ممکن است در گفتار یا اختلال یادگیری نیز تأخیر داشته باشند.
- تنوس یا انقباض عضلانی ضعیف: برخی از نوزادان مبتلا به فلج مغزی، تونوس عضلانی ضعیف (هیپوتونی) دارند. آن‌ها یک حالت آویزانی، سستی یا لنگی دارند و وضعیت قرارگیری بدن آن‌ها نامناسب است. نوزادانی که هیپوتونی دارند ممکن است نتوانند سر خود را کنترل کنند. دست و پای آن‌ها ممکن است بسیار انعطاف پذیر باشد.
- تنوس یا انقباض عضلانی زیاد: بعضی از انواع فلج مغزی، باعث افزایش تون عضلانی (هایپرتونی) می‌شود. نوزادان مبتلا به فلج مغزی ممکن است به نظر برسد که همیشه قوسی در پشتشان دارند یا دستانشان را با تقلای زیادی می‌کشند. پاهایشان ممکن است سفت و خشک بوده و مانند قیچی حرکت کند و عضلاتشان غیرقابل کنترل باشد.
- مشکلاتی در تکلم و بلع: مشکلات مربوط به تون عضلانی و کنترل عضله در افراد مبتلا به فلج مغزی می‌تواند مشکلاتی را در صحبت کردن آن‌ها نیز به وجود آورد. این افراد ممکن است به دلیل مشکل در جویدن، بلع و کنترل عضلات دهان، زبان و گلوی خود، در خوردن و آشامیدن مشکل داشته باشند.
- ترجیح استفاده از یک طرف بدن: نوزادان مبتلا به سی پی همی پلژی (نیمه فلج) ممکن است فقط از یک پا و یک دست استفاده و با آن حرکت کنند. ممکن است فقط یک دست را برای گرفتن اشیا بکشند. کودکان بزرگتر هنگام راه رفتن ممکن است یک پایشان بلنگد.
درمان‌های رایج برای فلج مغزی
بیمار فلج مغزی بسته به شدت علائم و تحت تأثیر قرار گرفتن قسمت‌هایی از بدن، ممکن است به یک یا چند نوع مختلف درمان نیاز داشته باشد. بسته به نیازهای خاص هر یک از بیماران، درمان این علائم متفاوت خواهد بود. اگرچه آسیب اولیه فلج مغزی در مغز قابل برگشت نیست، اما درمان‌های زود هنگام و تهاجمی ممکن است به بهبود عملکرد و تنظیمات سیستم عصبی کودک و سیستم اسکلتی-عضلانی او کمک کنند.
انواع متداول درمان برای فلج مغزی عبارتند از:
ویتامین D و کلسیم
کودکان و بزرگسالانی که دچار فلج مغزی هستند، به دلیل نازک بودن استخوان‌هایشان، احتمال شکستگی استخوان در آن‌ها بیشتر از حد طبیعی است. برخی شواهد نشان می‌دهند که مکمل‌های ویتامین D و کلسیم ممکن است فوایدی در کاهش ضعف رشدی در استخوان‌ها داشته باشند که در نتیجه می‌توانند موارد شکستگی استخوان را کاهش دهند.
داروها
داروهایی وجود دارد که می‌توانند به شل شدن عضلات سفت شده و کاهش حرکات غیرارادی کمک کنند. قبل از تجویز این داروها، پزشکان عوامل مختلفی را مانند سن کودک، وضعیت سلامتی کلی و اینکه درمان باید کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد و همچنین شدت علائم در نظر بگیرند. علائم متداول در فلج مغزی که با داروها درمان می‌شوند شامل تشنج، حرکات غیرارادی، اسپاستیسیته، درد و افسردگی هستند.
- داروهایی برای تشنج: تشنج را می‌توان با داروهای ضد تشنج مانند توپیرامات، کاربامازپین و فنوباربیتال درمان کرد. هر داروی ضد تشنج، عملکرد متفاوتی دارد و دارای عوارض جانبی خاص خود است. معمولاً پزشکان قبل از اینکه مطمئن شوند که بهترین داروی ضد تشنج برای هر کودک چیست، یک دوره آزمایش و خطا انجام می‌دهند.
- داروهایی برای حرکات غیرارادی: حرکات غیرارادی و غیرقابل کنترل، با داروهای ضد کولینرژیک درمان می‌شوند، این داروها با مسدود کردن ناحیه‌ای از مغز، در کنترل حرکت عضلات عمل می‌کنند. داروهای آنتی کولینرژیکی که معمولاً مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل ربینول (Robinul)، سینمت (Sinemet) و کوگنتین (Cogentin) می باشند.
- داروهایی برای عضلات اسپاستیک: اسپاستیک و سفتی عضله را می‌توان با داروهای شل کننده عضلانی که به صورت خوراکی، تزریق یا پمپ داخل شکم داده می‌شوند، درمان کرد. شل کننده‌های عضلانی که معمولاً مورد استفاده بیماران مبتلا به فلج مغزی قرار می‌گیرند، شامل باکلوفن، دیازپام، دانترولن و سیکلوبنزپرین می‌شوند.
- داروهایی برای درد: درد، یکی از علائم شایع در بین بیماران فلج مغزی است که می‌تواند دامنه وسیعی از فعالیت‌ها، تحرک، رفتار و خواب را تحت تأثیر قرار دهد. مسکن‌هایی مانند استروئیدها و داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی معمولاً برای بیماران فلج مغزی تجویز می‌شوند. درد همراه با اسپاسم عضلانی را می‌توان با استفاده از سم بوتولینوم درمان کرد که برای تسکین موقتی درد، ماهیچه‌های خاصی را فلج می‌کند.
- داروهایی برای افسردگی: افراد مبتلا به فلج مغزی، مستعد ابتلا به مشکلات روانی مانند افسردگی هستند. داروهای ضدافسردگی مانند سلکسا (Celexa)، پروزاک (Prozac) و زولوفت (Zoloft) معمولاً برای درمان افسردگی مرتبط با فلج مغزی استفاده می‌شوند.
مداخله درمانی
افراد بسیاری که به فلج مغزی مبتلا هستند، می‌توانند از انواع مختلف تکنیک‌های درمانی تخصصی بهره‌مند شوند و توانستند از مزایای آن‌ها بهره‌برده شوند. این تکنیک‌های درمانی تعاملی نیازمند هدایت و راهنمایی از سوی یک توانبخشی‌گر حرفه‌ای و با تجربه در زمینه فلج مغزی هستند. این درمان‌ها ممکن است در مراکز توانبخشی مجهز با تجهیزات ویژه یا در محیط خانگی انجام شوند.
گفتاردرمانی
گفتاردرمانی یک روش حرفه‌ای است که بر تمرین و استفاده از تکنیک‌ها برای بهبود تلفظ کلمات تمرکز دارد. هدف اصلی گفتاردرمانی، یادگیری برقراری ارتباط مؤثر با دیگران است.
برای افرادی که به فلج مغزی مبتلا هستند، توانایی خوردن به طور صحیح و بدون خطر می‌تواند یکی از مهارت‌هایی باشد که ممکن است در آن نقص داشته باشند. مشکلاتی مانند مشکلات در جویدن و بلع می‌تواند باعث خطر خفگی و عفونت‌های ریوی شود. همکاری با یک تخصصی در زمینه آسیب‌شناسی گفتار و زبان به منظور تمرین تکنیک‌هایی که توانایی کنترل جویدن و بلع را بهبود می‌بخشد، می‌تواند بهبود این مهارت‌ها را در خوردن غذا به صورت بی‌خطر فراهم کند.
فیزیوتراپی
تقویت قدرت و هماهنگی بدن در طی جلسات فیزیوتراپی که با دقت برای هر بیمار طراحی شده‌اند، می‌تواند از ضعیف شدن عضلات و انقباضات شدید عضلات جلوگیری کرده و هماهنگی عضلات را نیز بهتر کند. درمان فیزیوتراپی برای فلج مغزی شامل انجام حرکات فعال در عضلاتی است که مقداری قدرت برای بهبود کنترل دارند و همچنین حرکات منفعل برای جلوگیری از انقباضات.
کاردرمانی
کاردرمانی شامل یک برنامه شخصی‌سازی‌شده برای یادگیری و بهبود مهارت‌های عملی مانند مراقبت از خود، استفاده از وسایل کمکی و جابجایی از یک مکان به مکان دیگر می‌باشد.
درمانِ شناختی
آموزش رسمی در مدرسه و تمرینات شناختی مبتنی بر تراپی، از مؤلفه‌های مهم در مدیریت علائم فلج مغزی هستند. اکثر کودکان مبتلا به فلج مغزی ظرفیت یادگیری دارند. مهارت‌های خواندن، ریاضیات، تفکر هنری و حل مسئله را می‌توان بر اساس یک رویکرد آموزشی متناسب با اهداف واقع بینانه و به صورت گام به گام به دست آورد.
دستگاه‌های کمکی
بیشتر افراد مبتلا به فلج مغزی نیاز به استفاده از برخی از دستگاه‌های کمکی دارند که پزشک آن‌ها را تجویز می‌کند، ازجمله:
عینک، پچ‌های چشم، ابزارهای کمکی برای بینایی
کودکان مبتلا به فلج مغزی ممکن است دارای مشکلات ردیابی چشم یا مشکلات بینایی باشند که به مداخله‌ی بیشتری از عینک‌های تجویز شده معمولی نیاز دارند.
مداخله زود هنگام با استفاده از وسایل مناسب می‌تواند به رفع برخی از مشکلات مانند تنبلی چشم کمک کند و در نتیجه بیماران توانایی‌های بینایی بهتری در طول زندگی خود خواهند داشت.
ساپورت‌های عضله
انواع بریس، آتل و گچ را می‌توان روی اندام آسیب دیده قرار داد که می‌توانند حرکت و تعادل را بهبود ببخشند. وسایل دیگری که می‌توانند به حرکت و حالت بهتر قرارگیری بدن کمک کنند عبارتند از: صندلی چرخ‌دار، واکر و اسکوترهای مجهز به موتور.
جراحی
در برخی بیماران ممکن است برای رفع مشکلات حرکتی شدید و درد، به جراحی نیاز باشد. مداخلات جراحی ارتوپدی رایج برای بیماران فلج مغزی شامل موارد زیر می‌باشد:
- بلندتر کردن عضله و تاندون
- انتقال تاندون از یک استخوان به استخوان دیگر
- تنوتومی (برش تاندون) برای تسکین درد ناشی از انقباض
- نورکتومی (برش عصب برای آزاد کردن یک گروه عضلانی خاص) برای کاهش اسپاستیک و سفتی
- استئوتومی (فرم دهی مجدد استخوان‌ها و مفاصل برای جلوگیری از دررفتگی)
- آرترودز یا جمود مفصلی (فیوژن یا جوش دادن استخوان‌های مجاور به یک ساختار منفرد و ثابت) برای کاهش درد و بهبود راه رفتن
- ریزوتومی پشتی انتخابی -SDR- (برش اعصاب حسی در پایین ستون فقرات که برای آزاد کردن عضلات اسپاستیک انجام می‌شود). اعصابی که به انقباض عضله پا کمک می‌کنند بریده نمی‌شوند. این روش به فیزیوتراپی طولانی مدت نیاز دارد و فرد ممکن است نیاز به یادگیری مجدد توانایی راه رفتن داشته باشد.
