انواع مختلفی از اسکولیوز یا خمیدگی ستون فقرات وجود دارد که هر کدام علت خاص خود را دارد. هرچند اکثر گونه‌های خمیدگی ستون فقرات ایدیوپاتیک است، یعنی علت آن مشخص نیست، بعضی موارد آن از ابتلا به یک اختلال یا سندرم و حتی فرسایش و ساییدگی تدریجی ستون فقرات نشأت می‌گیرد. گاهی اوقات عکس رادیوگرافی که قبل از عمل از ستون فقرات گرفته میشود، انحراف مهره‌های صدری و کمری را نشان می‌دهد.
ژنتیک یکی از عامل‌های خمیدگی ستون فقرات است. نظریه‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد. مشخص نیست که آیا این عامل‌ها باعث خمیدگی ستون فقرات میشود یا بدشکلی به بروز این عامل‌ها دامن زده است. اکثر پژوهشگران معتقدند که بیش از یک عامل در بروز بدشکلی خمیدگی ستون فقرات نقش دارد.
انواع خمیدگی ستون فقرات با علت مشخص
خمیدگی ستون فقرات مادرزادی
خمیدگی مادرزادی یک نتیجه از شکل‌گیری نامناسب بخشی از ستون فقرات است. این شکل‌گیری نامناسب معمولاً در هفته‌های سوم تا ششم بارداری، یعنی زمانی که شکل‌گیری ستون فقرات آغاز میشود، رخ می‌دهد. خمیدگی مادرزادی اغلب در صورتی ایجاد میشود که یک طرف از مهره‌ها به طور کامل تشکیل نمی‌شود. این نوع عدم تعادل در رشد را پزشکان با نام “ستون فقرات نصفه” (hemivertebra) شناخته می‌کنند. همچنین، اگر قطعات مهره‌ها به درستی روی هم قرار نگیرند و به هم جوش خورده باشند، ستون فقرات به طور صحیح رشد نمی‌کند و مشکل ستون فقرات بلوکی به وجود می‌آید.
اسکولیوز عصبی ـ عضلانی
کودکان مبتلا به اختلال‌های سیستم عصبی، مانند اسپینا بیفیدا یا فلج مغزی ممکن است دچار خمیدگی ستون فقرات بشوند. چون بالاتنه کودک بسیار ضعیف است و نمی‌تواند بدن را نگه دارد، ستون فقرات در این نوع اسکولیوز معمولاً انحنای بلند C شکلی پیدا می‌کند.
خمیدگی ستون فقرات سندرمی
خمیدگی ستون فقرات گاهی در کنار سندرم‌های دیگری مانند اختلالات بافت پیوندی (سندرم مارفان)، اختلالات مرتبط با سیستم عضلانی (دیستروفی عضلانی) و یا دیسپلازی اسکلتی (کوتولگی) بروز می‌یابد.
خمیدگی دژنراتیو ستون فقرات بزرگسالان
این نوع خمیدگی ستون فقرات معمولاً در سنین بالاتر قابل تشخیص است. اسکولیوز بزرگسالی اغلب نتیجهٔ عدم تشخیص یا درمان درست انحراف در دوران کودکی است. عواملی مانند پوکی استخوان، فرسایش دیسک و مفصل، شکستگی فشاری در ستون فقرات و یا ترکیبی از این مشکلات ممکن است منجر به خمیدگی ستون فقرات در بزرگسالی شوند. زمانی که فرسایش طبیعی در ساختارهای ستون فقرات به دنبال افزایش سن آغاز میشود، انحنای غیرعادی در ستون فقرات شکل می‌گیرد.
شایع‌ترین گونه‌های اسکولیوز هنوز یک راز باقی مانده‌اند
دلیل بیش از 80 درصد خمیدگی‌های ستون فقرات مشخص نیست. خمیدگی ایدیوپاتیک ستون فقرات در میان دختران شایع‌تر است و اسکولیوز ایدیوپاتیک نوجوانی شایع‌ترین نوع خمیدگی ستون فقرات به شمار می‌آید.
خمیدگی ایدیوپاتیک ستون فقرات به چهار نوع زیر تقسیم‌بندی میشود:
- اسکولیوز ایدیوپاتیک خردسالان برای خمیدگی ستون فقرات نوزادان صفر تا سه سال به کار برده میشود.
- اسکولیوز ایدیوپاتیک کودکان برای خمیدگی ستون فقرات کودکان چهار تا ده سال به کار برده میشود.
- اسکولیوز ایدیوپاتیک نوجوانان برای خمیدگی ستون فقرات نوجوانان یازده تا هجده سال به کار برده میشود.
- اسکولیوز ایدیوپاتیک بزرگسالان برای خمیدگی ستون فقرات افراد بالای 18 سالی به کار برده میشود که به بلوغ اسکلتی رسیده‌اند و رشد استخوان‌هایشان کامل شده است.
علل خمیدگی ستون فقرات
ژنتیک
خمیدگی ستون فقرات عموماً به صورت ارثی انتقال می‌یابد. بر اساس یک مطالعه، در هر ده بیمار مبتلا به خمیدگی ستون فقرات، یک نفر سابقه این بدشکلی را در خویشاوندان درجه یک دارد؛ این به معنای وجود خمیدگی ستون فقرات در خواهر و برادر، والدین یا فرزندان می‌باشد. همچنین، در هر صد بیمار، دو نفر از خویشاوندان درجه دومشان این بیماری را داشته‌اند؛ خویشاوندان درجه دو شامل پدربزرگ و مادربزرگ، نوه، خاله، عمه، عمو، دایی و فرزندان آنها، خواهرزاده و برادرزاده، و یا خواهر و برادر ناتنی می‌شوند.
مشکلات رشد
خمیدگی ستون فقرات در دوران بلوغ یعنی زمانی که نوجوان در حال رشد سریع است، تشدید میشود. بیماران دچار این بدشکلی عموماً در دوران بلوغ اولیه، یعنی هشت تا نه سالگی، قدبلندتر از حد عادی هستند. اما وقتی بیمار به سن 10 سالگی می‌رسد، قدش به اندازه بقیه هم‌سن و سالانش میشود.
همچنین بیماران دچار خمیدگی ستون فقرات در بازه سنی 7 تا 12 سال دارای مقدار بیشتری از هورمون‌های رشد هستند. اما غلظت هورمون‌های رشد بعد از 12 سالگی به حد عادی می‌رسد.
در این میان بسیاری از کودکان به سرعت رشد می‌کنند، اما دچار خمیدگی ستون فقرات هم نمی‌شوند. چنین وضعیتی موید این فرضیه است که فقط یک عامل در خمیدگی ستون فقرات نقش ندارد.
مشکلات مربوط به عضله و بافت پیوندی
برخی پژوهشگران بر این باورند که نقص‌های مربوط به بافت پیوندی موجب خمیدگی ستون فقرات میشود. رباط (بافت متصل کننده استخوان‌های به یکدیگر) و دیسک بین مهره‌ای از جمله بافت‌های پیوندی محسوب می‌شوند. البته عده‌ای از پژوهشگران نیز معتقدند که تغییرات بافت پیوندی باعث خمیدگی ستون فقرات میشود.
پژوهشگران مطالعاتی را در زمینه عضلات کشیده شده در امتداد ستون فقرات انجام داده‌اند و ناهنجاری‌هایی را در عضلات بیماران دچار خمیدگی ستون فقرات یافته‌اند. البته نمی‌توان با اطمینان گفت که آیا این ناهنجاری‌ها عامل اسکولیوز بوده‌اند یا در اثر آن ایجاد شده‌اند.
مشکلات سیستم عصبی
ما به کمک حس عمقی حالت اندامی‌مان را در فضا حفظ می‌کنیم و از گیرنده‌های قرار گرفته در عضلات و مفصل‌هایمان برای حفظ وضعیت بدن کمک می‌گیریم. برخی پژوهشگران فکر می‌کنند که از دست دادن حس عمقی موجب ضعیف شدن عضلات یک سمت بدن میشود و این عامل به نوبه خود به خمیدگی ستون فقرات دامن می‌زند.
سیستم دهلیزی حس تعادل را در انسان ایجاد می‌کند. مجراهای گوش داخلی حس تعادل را کنترل می‌کنند. در یک مطالعه نشان داده شده است که بیماران دارای خمیدگی ستون فقرات از مشکلات مربوط به تعادل دهلیزی رنج می‌برند.
البته این بار هم مشخص نیست که آیا این ناهنجاری‌ها علت خمیدگی ستون فقرات است یا معلول آن.
میزان ملاتونین
ملاتونین هورمونی است که توسط غده‌ای در مغز ترشح میشود و ساعت شبانه‌روزی بدن را تنظیم می‌کند. ساعت شبانه‌روزی بدن یا ساعت بیولوژیک زمان انجام دادن کارهای مختلف را به ما می‌گوید، مثلاً برایمان مشخص می‌کند که وقتی هوا تاریک میشود، باید بخوابیم.
هورمون رشد و ملاتونین رابطه متضادی با هم دارند؛ وقتی میزان هورمون رشد بالا باشد، میزان ملاتونین پایین است. بااین توصیف پژوهشگران فکر می‌کنند که چون میزان هورمون رشد در بیماران دارای خمیدگی ستون فقرات بالاتر از حد عادی است، پس میزان ملاتونین در بدنشان باید کمتر از حد عادی باشد.
نتایج چند مطالعه حکایت از آن دارد که غلظت ملاتونین در بدن بیماران دچار انحراف ستون فقرات در مدت 24 ساعت کمتر از حد عادی است. بااین حال پژوهشگران فکر می‌کنند که میزان غلظت ملاتونین بیش از آن که علت اسکولیوز باشد، پی‌آمد تشدید سریع خمیدگی ستون فقرات است.
مطالعات جراحی متعددی که بر روی حیوانات انجام شده است، نشان می‌دهد که ملاتونین نقش مهمی در خمیدگی ستون فقرات دارد. البته به خاطر داشته باشید که مطالعات جانوری تفاوت فاحشی با مطالعات انسانی دارد.
سوالات متداول
علائم خمیدگی ستون فقرات چیست؟
علائم خمیدگی ستون فقرات در تمام کودکان دقیقاً یکسان نیست؛ درهر حال شایع‌ترین علائم اسکولیوز به شرح زیر است:
- تفاوت ارتفاع شانه‌ها
- هم‌مرکز نبودن سر با بقیه بدن
- تفاوت ارتفاع یا موقعیت مفصل‌های ران
- تفاوت ارتفاع یا موقعیت کتف
- بازوها هنگام ایستادن به یک شکل در کنار بدن قرار نمی‌گیرد.
- وقتی کودک رو به جلو خم میشود، ارتفاع دو طرف پشت بدن یکسان نیست.
علائم فوق مشابه علائم دیگر مشکلات کمر و ستون فقرات است و می‌تواند پی‌آمد عفونت یا آسیب‌دیدگی نیز باشد. بنابراین برای تشخیص صحیح مشکل حتماً باید به پزشک مراجعه کرد.
خمیدگی ستون فقرات چگونه تشخیص داده میشود؟
پزشک اطفال می‌تواند خمیدگی ستون فقرات را پس از بررسی پرونده پزشکی کودک و معاینه بالینی تشخیص بدهد. ممکن است آزمایش‌های زیر برای تایید تشخیص انجام شود:
- رادیوگرافی: از بافت‌های داخلی، اندام‌ها و استخوان‌ها عکس گرفته میشود. عکس رادیوگرافی ابزار اولیه برای تشخیص خمیدگی ستون فقرات است و پزشک با توجه به عکس می‌تواند درجه انحنای ستون فقرات را اندازه‌گیری کند.
- ام آر آی: در این روش از آهنرباهای بزرگ و رایانه برای تهیه تصاویری دقیق از اندام‌ها و ساختار داخل بدن استفاده میشود.
- سی تی اسکن: رادیوگرافی و رایانه برای تهیه تصاویری دقیق از بدن به کار برده میشود.
تشخیص زودهنگام خمیدگی ستون فقرات نقش مهمی در موفقیت درمان دارد. اگر خمیدگی ستون فقرات به موقع درمان نشود، باعث بروز مشکلات قلبی و ریوی میشود. پزشک و حتی مربی بهداشت می‌تواند وجود نشانه‌های خمیدگی ستون فقرات را به طور منظم در کودکان بررسی کند.
از چه روش‌هایی برای درمان خمیدگی ستون فقرات استفاده میشود؟
نوع درمان به علائم، سن و سلامت عمومی کودک و شدت بدشکلی بستگی دارد.
درمان با هدف جلوگیری از تشدید خمیدگی و پیشگیری از بدشکلی انجام میشود. روش‌های زیر برای درمان خمیدگی ستون فقرات به کار برده میشود:
- تحت نظر گرفتن و معاینات دوره‌ای: کودک باید تحت نظر باشد و به طور مرتب برای بررسی وضعیت ستون فقرات به پزشک مراجعه کند. تشدید شدن خمیدگی به مدت زمان باقیمانده از رشد اسکلتی و میزان بلوغ اسکلتی کودک بستگی دارد. تشدید خمیدگی ستون فقرات غالباً بعد از بلوغ کودک متوقف یا کند میشود.
- بریس: اگر کودک هنوز در حال رشد باشد، لازم است که مدتی بریس ببندد.
- جراحی: چنانچه در عکس رادیوگرافی مشخص شود که میزان خمیدگی 45 درجه یا بیشتر است و بستن بریس نیز کمکی به کند شدن پیشرفت عارضه نکند، جراحی ضرورت می‌یابد.
